Wiki90

 Wiki90.com

Глаголіца

Глаголіца
Прыклады глаголіцы з «Кіеўскіх лісткоў» і «Рэймскага Евангелля»
Прыклады глаголіцы з «Кіеўскіх лісткоў» і «Рэймскага Евангелля»
Тып пісьма кансанантна-вакалічнае пісьмо
Мовы стараславянская, царкоўнаславянская, раннія славянскія мовы
Гісторыя
Месца ўзнікнення Паўднёва-Усходняя Еўропа
Стваральнік Кірыл і Мяфодзій
Дата стварэння 862
Перыяд IX — XII стст.
(у Харватыі да XIX ст.)
Паходжанне

Егіпецкае пісьмо

Протасінайскае пісьмо
Фінікійскі алфавіт
Грэчаскі алфавіт
(Копцкі алфавіт)
Уласцівасці
Напрамак пісьма злева направа
Дыяпазон Юнікода U+2C00–U+2C5F
ISO 15924 Glag
Лагатып Вікісховішча Медыяфайлы на Вікісховішчы
Башчанская (Башканская) пліта — адзін з найстаражытнейшых вядомых помнікаў глаголіцы, XI ст.

Глаго́ліца — старажытны славянскі алфавіт. Назва паходзіць ад стараславянскага слова «глаголъ» (слова, маўленне). Улучае 40 літар, якія пераважна адпавядаюць назвам, адпаведным гукам і размяшчэнням літар кірыліцы. Літары алфавіта адрозніваліся ад кірылічных напісаннем. Глаголіца выкарыстоўвалася на славянскіх землях разам з кірыліцай.

Цяпер глаголіца не выкарыстоўваецца ні для адной славянскай мовы. Ва ўсходніх і паўднёвых славян выцеснена кірыліцай, у заходніх — лацінскім пісьмом.

Апісанне

Мяркуюць, што гукавыя значэнні многіх літар перамясціліся пад уплывам кірыліцы ці пачалі блытацца з прычыны ранняга распаду на дыялекты, таму першапачатковые гукавое значэнне не заўсёды яснае. Напрыклад, глагалічная літара «ю» Ⱓ першапачаткова мабыць абазначала гук , але была заменена на лігатуру «оу» Ⱆ пад уплывам позняй кірыліцы. Некаторыя іншыя літары былі створаны пазней на кірылічны ўзор.

У наступнай табліцы пералічаны ўсе вядомыя літары глаголіцы ў сучасным парадку. Для кожнай глагалічнай буквы таксама прыведзена выява кожнай літары (круглы варыянт), адпаведная сучасная кірылічная літара, прыблізнае гукавое значэнне (у IPA), назва, і здагадкі аб паходжанні. Некалькі літар не маюць сучасных адпаведнікаў.

Буква Кірылічны
адпаведнік 		Гук Стараславянская
назва 		Беларуская
назва 		Лікавае
значэнне[заўв 1] 		Паходжанне
Ⰰ Азъ А /ɑ/ Азъ Аз 1 Фінікійскі Алеф ці знак крыжа
Ⰱ Букі Б /b/ Боукы Букі 2 Невядомае
Ⰲ Ведзі В /ʋ/ Вѣди Ведзі 3 Магчыма, лацінскае V
Ⰳ Глаголь Г /ɡ/ Глаголи Глаголь 4 Магчыма, курсіўная грэчаская гама γ
Ⰴ Дабро Д /d/ Добро Дабро 5 Грэчаская дэльта Δ
Ⰵ Jestu Є, Е, Э /ɛ/ Ѥстъ Есць 6 Магчыма, самарыцянская хе ࠄ ці грэчаская сампі ϡ
Ⰶ Жывеце Ж /ʒ/ Живѣте Жывеце 7 Невядомае, магчыма копцкая джанджа ϫ ці астралагічнага знака рыб
Ⰷ Зяло Ѕ /dz/ Ѕѣло Зяло 8 Невядомае
Ⰸ Зямля З /z/ Землꙗ Зямля 9 Магчыма, варыянт грэчаскай тэты θ
Ⰹ, Ⰺ І, Іжэ И, Й /i, j/ Иже Іжэ 10 Магчыма, грэчаская іота з трэмаю ϊ
Ⰻ І І, Ї /i, j/ І І 20 Невядомае, магчыма, хрысціянскія сімвалы — круг і трохвугольнік
Ⰼ Гервь Ћ, Ђ /dʑ/ Гервь
(Djervь, ǵervь) 		30 Невядомае
Ⰽ Kako К /k/ Како Кака 40 Яўрэйская коф ק‎
Ⰾ Людзі Л /l, ʎ/ Людиѥ Людзі 50 Магчыма, грэчаская лямбда λ
Ⰿ Мысліце М /m/ Мыслите Мыслеце 60 Грэчаская мю μ
Ⱀ Наш Н /n, ɲ/ Нашь Наш 70 Невядомае
Ⱁ Он О /ɔ/ Онъ Он 80 Невядомае
Ⱂ Пакой П /p/ Покои Пакой 90 Магчыма, ранні варыянт грэчаскай пі Π
Ⱃ Рцы Р /r/ Рьци Рцы 100 Магчыма, грэчаская ро ρ
Ⱄ Слова С /s/ Слово Слова 200 Невядомае, магчыма, хрысціянскія сімвалы — круг і трохвугольнік
Ⱅ тверда Т /t/ Тврьдо Тверда 300 Магчыма, перакладзіна грэчаскай тау τ
Ⱆ Ук У /u/ ОУкъ Ук 400 Лігатура літар он і іжыца
Ⱇ Ферт Ф /f/ Фрьть Ферт 500 Варыянт грэчаскай фі φ
Ⱈ Heru Х /x/ Хѣръ Хер 600 Невядомае, літара падобна на глаголь і лацінскую h
Ⱉ От Ѡ /ɔ/ Отъ От, Амега 700 Лігатура літары онъ і яе люстэркавай выявы
Ⱋ Штa Щ /tʲ, ʃt/ Шта/Шча Шта/Шча 800 Лігатура: літара ша над літарай тврьдо
Ⱌ Цы Ц /ts/ Ци Цы 900 Фінальная форма яўрэйскай цадэ ץ‎
Ⱍ Чэрв Ч /tʃ/ Чрьвь Чэрв 1000 Невядомае. Літара падобная на шта, магчыма, фінальная форма яўрэйскай цадэ צ
Ⱎ Ша Ш /ʃ/ Ша Ша Яўрэйская шын ש‎
Ⱏ Ёр Ъ /ɯ/ Ѥръ Ёр Магчыма, відазмененая літара онъ
ⰟⰉ Еры Ы /ɨ/ Ѥры Еры Лігатура[заўв 2]
Ⱐ Ер Ь /ə/ Ѥрь Ер Магчыма, відазмененая літара онъ
Ⱑ Яць Ѣ /æ, jɑ/ Ꙗць Яць Магчыма, эпіграфічная грэчаская альфа Α
Ⱖ Ё */jo/ Невядомае: гіпатэтычны кампанент вялікага ётаванага юса; спалучэнне /jo/ было немагчымае ў той час
Ⱓ Ю Ю /ju/ Ю Ю Невядомае
Ⱔ Малы юс Ѧ, Я /ɛ̃/ Юсъ малыи Юс малы Грэчаская эпсілон ε, якое таксама выкарыстоўвалася для абазначэння насавога характару гука
Ⱗ Ётаваны малы юс Ѩ /jɛ̃/ Юс малы ётаваны Лігатура естъ і малога юса
Ⱘ Вялікі юс Ѫ /ɔ̃/ Юсъ большии Юс вялікі Лігатура онъ і малога юса
Ⱙ Ётаваны вялікі юс Ѭ /jɔ̃/ Юс вялікі ётаваны Лігатура невядомай літары і малога юса
Ⱚ Фіта Ѳ /θ/ Ѳита Фіта Грэчаская тэта θ
Ⱛ Іжыца Ѵ /ʏ, i/ Ижица Іжыца Невядомае

У ранніх тэкстах ук і тры з чатырох юсаў часам запісваліся як дыграфы, двума асобнымі часткамі.

Парадак літар «іжэ» і «і», а таксама юсаў у розных крыніцах можа адрознівацца. Дакладная адпаведнасць паміж глагалічнымі «іжэ» ды «і» і кірылічнымі «И» ды «І» невядомая — падручнікі і слоўнікі часта ўпамінаюць толькі адзін з двух магчымых варыянтаў, нічога не кажучы пра існаванне другога.

Глаголіца ва Унікодзе

Ва Унікодзе (пачынаючы з версіі 4.1) для глаголіцы адведзены дыяпазон U+2C00 … U+2C5F.

0 1 2 3 4 5 6 7 8 9 A B C D E F
2C00 Ⰰ Ⰱ Ⰲ Ⰳ Ⰴ Ⰵ Ⰶ Ⰷ Ⰸ Ⰹ Ⰺ Ⰻ Ⰼ Ⰽ Ⰾ Ⰿ
2C10 Ⱀ Ⱁ Ⱂ Ⱃ Ⱄ Ⱅ Ⱆ Ⱇ Ⱈ Ⱉ Ⱊ Ⱋ Ⱌ Ⱍ Ⱎ Ⱏ
2C20 Ⱐ Ⱑ Ⱒ Ⱓ Ⱔ Ⱕ Ⱖ Ⱗ Ⱘ Ⱙ Ⱚ Ⱛ Ⱜ Ⱝ Ⱞ
2C30 ⰰ ⰱ ⰲ ⰳ ⰴ ⰵ ⰶ ⰷ ⰸ ⰹ ⰺ ⰻ ⰼ ⰽ ⰾ ⰿ
2C40 ⱀ ⱁ ⱂ ⱃ ⱄ ⱅ ⱆ ⱇ ⱈ ⱉ ⱊ ⱋ ⱌ ⱍ ⱎ ⱏ
2C50 ⱐ ⱑ ⱒ ⱓ ⱔ ⱕ ⱖ ⱗ ⱘ ⱙ ⱚ ⱛ ⱜ ⱝ ⱞ

Заўвагі

  1. ↑ Лікавыя значэнні літар глаголіцы і кірыліцы не супадаюць
  2. ↑ Варта заўважыць, што еры з'яўляецца дыграфам, які складаецца з ёра/ера і іжэ/і.

Зноскі

  1. ↑ Беларускія назвы паводле: Булыка А. М. Кірыліца // Беларуская мова. Энцыклапедыя. Мн., 1994. С. 260.
  2. ↑ Паводле: Лось И. Л. Глаголица // Энциклопедический словарь Брокгауза и Ефрона: В 86 томах (82 т. и 4 доп.) (руск.). — СПб., 1890—1907.
  3. ↑ а б в г д е ё ж з і к л м н о п р с т у ф х ц ч ш э ю я аа аб ав аг ад ае аё аж аз аі ак ал ам Schenker, Alexander M. (1995). "Early Writing". The dawn of Slavic: an introduction to Slavic philology. New Haven and London: Yale University Press. pp. 168–172. ISBN 0-300-05846-2. {{cite book}}: |access-date= патрабуе |url= (даведка); Праверце значэнне даты ў: |accessdate= (даведка)
  4. ↑ Каўрус, Круталевіч. Стараславянская мова. С. 23.

Літаратура

Спасылкі